1960 වසරේ මහමැතිවරණයට ශ්‍රී ලංකා නිදහස් පක්‍ෂයේ නායිකාව ලෙස සිරිමාවෝ බණ්ඩාරනායක මැතිනිය පත් වූවාය. ඇයට ශ්‍රී ලංකා නිදහස් 
පක්‍ෂය ඔස්සේ දේශපාලනයට අවතීර්ණ වීමට අනන්‍ය වාතාවරණයක් පැවතුණි. 1960 මාර්තු 19 වැනිදා පැවැති මහමැතිවරණයට වඩා 1960 ජූලි 20 දින පැවැති මහමැතිවරණය උණුසුම් ස්වරූපයක් ගත්තේය. මේ මැතිවරණයට කොමියුනිස්ට් පක්‍ෂය සහ ලංකා සමසමාජ පක්‍ෂය ද, නිතරග ගිවිසුමක් එනම්, ශ්‍රී ලංකා නිදහස් පක්‍ෂය තරග කරන ආසන සඳහා වමේ පක්‍ෂ දෙක තරග නොකරන ගිවිසුමක් මඟින්, ශ්‍රී ලංකා නිදහස් පක්‍ෂයේ ජයග්‍රහණය සඳහා උදව් කළේය. එහි දී නිශ්චිත බහුතර බලයක් සහිතව ශ්‍රී ලංකා නිදහස් පක්‍ෂය ජයග්‍රහණය කරන ලදි. එම මැතිවරණයෙන් ලෝකයේ ප්‍රථම අගමැතිනිය වශයෙන් සිරිමාවෝ බණ්ඩාරනායක මැතිනිය බලයට පත් වූවාය.
කෙසේ වුවද, ශ්‍රී ලංකා නිදහස් පක්‍ෂය ලත් මැතිවරණ ජයග්‍රහණය ගැන යම් මිථ්‍යාවක් ජනතාව තුළ තිබුණි නම්, එය වහාම වියැකී ගියහ. විශේෂයෙන් 1961 වන විට ප්‍රධාන කර්මාන්තශාලාවල සුපුරුදු ලක්‍ෂණයක් බවට වැඩවර්ජන සිදුවිය. ශ්‍රී ලංකා නිදහස් පක්‍ෂ ආණ්ඩුවට පැවැති සහයෝගය දිගින් දිගටම බිඳවැටීම පෙන්නුම් කරන තත්ත්වයක් උදාවිය.
ඒ වන විටත් දිවයිනේ අඩු වැඩුප් ලබන්නවුන් අතර, වූ කොළඹ වරායේ ඩොක් කම්කරුවෝ වැඩි වැටුප් ඉල්ලා දැඩි වර්ජනයකට එළඹ සිටියහ. 1959 දී ගෙන ගොස් තිබුණු වැඩවර්ජනයම ඉදිරියට ගෙනයාමක් වූ මෙම වර්ජනය හටගත්තේ කම්කරුවන්ගේ තත්ත්වය පිළිබඳව කලින් කරන ලද පරීක්‍ෂණයේ නිගමනය ඒ වන විටත් ප්‍රසිද්ධ නොකිරීමේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙසය. හදිසි නීතිය ක්‍රියාත්මක කෙරුණු තත්ත්වයක් තුළ වර්ජනය නවත්වන ලදි. ඉන් අනතුරුව පැමිණි බැංකු ලිපිකරු වර්ජනය දින 90ක් පුරා පැවතුණි. ඉන් ඉක්බිතිව පැවතුණු ලංකා ගමනාගමන මණ්ඩලයේ සේවකයන්ගේ වර්ජනයද හා වැල්ලවත්ත රෙදිපිළි කම්කරුවන්ගේ වර්ජනයද නිසා කම්කරු පන්තිය සහ බණ්ඩාරනායක මැතිනියගේ ආණ්ඩුව අතර තීරණාත්මක ගැටුමකට කරළිය සකස් වී තිබුණි. ඒ අනුව මැතිනිය වැඩවර්ජිත කම්කරුවන් කෙරෙහි සතුරු ප්‍රතිපත්තියක් අනුගමනය කළාය.
කම්කරු පන්තිය තුළින් මතුවෙමින් ආ අරගලයේ අවශ්‍යතාව මඟින් වෘත්තීය සමිතිවල එක්සත්භාවයේ අවශ්‍යතාව ඇතිකළේය. එමෙන්ම වමේ පක්‍ෂවල එක්සත්භාවය ද අවශ්‍යතාවයක් ලෙස මතු වූයේය. ලංකා සමසමාජ පක්‍ෂය කියා සිටියේ මේ අරගලය තුළ ඇති වූ එක්සත් බව තුළින් කම්කරු පන්තියේ විඥ්ඥානය ඉහළ දමනු ලැබ ඇති බවය. ශ්‍රී ලංකා නිදහස් පක්‍ෂ ආණ්ඩුව පිළිබඳව කම්කරු පන්තිය තුළ පැවැති බොහෝ මිථ්‍යාවන් එම අරගල මඟින් විනාශ කර දමා ඇති බවය.
වෘත්තීය සමිති මට්ටමේ අරගල මඟින් තමන්ට තවත් වැඩි දුරක් යා නොහැකි බවත් දේශපාලන තන්ත්‍රයම පිළිබඳ ප්‍රශ්නය මතු කරන්නා වූ දේශපාලන අරගල අවශ්‍යව ඇති බවත්, එම අරගල මඟින් දැනුවත් කම්කරුවන්ගේ පුළුල් ස්තරයන්ට වටහා දී තිබෙන බවත්ය. ඒ අනුව වමේ එක්සත්භාවයක අවශ්‍යතාව ගැන සාකච්ඡා මතු වූයේය. මේ තත්ත්වය තුළ බෙ දී එකිනෙකාට එරෙහිව සිටි මෙම පක්‍ෂ 1963 ආරම්භයේ පමණ සිට භේද ඉවතලා එක්සත් වීමේ ප්‍රයත්නයකට පිවිසෙනු දැකිය හැකිය.
සම සමාජ පක්‍ෂය වාමාංශික සමගිය පිළිබඳ අදහසට එකඟතාව පළ කළේය.
පළමුවෙන් කොමියුනිස්ට් පක්‍ෂය හා මහජන එක්සත් පෙරමුණ අතර ද, ඊට අනතුරුව සමසමාජ පක්‍ෂය හා මහජන එක්සත් පෙරමුණ අතර ද, ද්විපාර්ශ්වික සාකච්ඡා පැවැත්විණි. මේ අනුව 1953 හර්තාලයේ 10 වැනි සංවත්සරය යෙදී තිබුණු 1963 අගෝස්තු 12 වන දින පක්‍ෂ තුනෙහි ඒකාබද්ධතාවයෙන් යුතු මංගල රැලියක් පැවැත්වීමට තීරණය කරන ලදි. එහි දී මුලසුන ගනු ලැබූවේ, ලංකා සමසමාජ පක්‍ෂයේ නායක ඇන්.ඇම්. පෙරේරා ද, ශ්‍රී ලංකාවේ කොමියුනිස්ට් පක්‍ෂයේ නායක එස්.ඒ. වික්‍රමසිංහ හා මහජන එක්සත් පෙරමුණේ නායක පිලිප් ගුණවර්ධන යන තිදෙනාගේ සභාපති මණ්ඩලයක් වශයෙනි. එහි දී “වාමාංශික එක්සත් පෙරමුණ” පිහිටුවන ලදි. එය කම්කරු පන්තිය අතර යෝධ පිබිදීමක් ඇති කළේය. මෙම තත්ත්වය බණ්ඩාරනායක මැතිනියගේ දේශපාලන අනාගතයට බලවත් තර්ජනයක් බව එතුමියට මේ වන විටත් පෙනී ගියාය.
වාමාංශික සමගිය මත උද්දාමයට පත් මෙරට කම්කරු පන්තිය එක්සත්ත්ව වෘත්තීය සමිති ඒකාබද්ධ බලමණ්ඩලයක් පිහිටුවාගත් අතර, එහි මංගල රැලිය 1964 මාර්තු 21 දින ගාලු මුවදොර පිටියෙහි දී ප්‍රබල වෘත්තීය සමිති 14ක මූලිකත්වයෙන් දැවැන්ත ජනතා සහභාගිත්වයෙන් ඇන්.ඇම්. පෙරේරාගේ නායකත්වය යටතේ පවත්වන ලදි. එම රැලියේ දී කම්කරුවන් විසින් දිනාගත යුතු ඉල්ලීම් 21ක් රජයට ඉදිරිපත් කළ අතර, එම ඉල්ලීම් ලබා නොදෙන්නේ නම් ඉතා දැඩි වෘත්තීය සමිති අරගලයකට පිවිසෙන බවට රජයට අනතුරු අඟවන ලදි. මෙම ඉල්ලීම් 21 පිළිබඳව කාවදින කාරණයක් වූයේ එමඟින් ඉතිහාසයේ පළමු වතාවට වතු කම්කරුවන්, නාගරික කම්කරුවන් සමඟ ඒකාබද්ධ වීමය. නොයෙක් අර්බුද මත සිටි රජයට එම අභියෝගයට මුහුණ දීමට කිසිසේත්ම හැකියාවක් තිබුණේ නැත. ඉල්ලීම් 21 නො දී කල්මැරීමටද ඉඩක් නැති බවත් එසේම එය ලබා දීමටද හැකියාවක් නැති බවත් ආණ්ඩුව තේරුම් ගෙන තිබුණි. වාමාංශික එක්සත් පෙරමුණ විශාල ජන බලයක් සමඟ පෙරට ඒම එතරම් හිතකර නොවුණු නිසා මැතිනියට අප්‍රමාදව ගත හැකිව තිබුණේ, සතුරා විනාශ කිරීම හෝ සතුරා සමඟ මිත්‍ර වීම යන තීන්දු දෙකින් එකකි. ඒ අනුව ලංකා සමසමාජ පක්‍ෂය සමඟින් හවුල් ආණ්ඩුවක් පිහිටුවීම සඳහා සිරිමාවෝ බණ්ඩාරනායක මැතිනිය පිඹුරුපත් සකස් කළාය. එවකට රජයේ අමාත්‍යවරයකු වූ ටී.බී. ඉලංගරත්න මහතා සමසමාජ නායකයන් සමඟ සාකච්ඡා කිරීම සඳහා යොදවනු ලැබිණි. අවසානයේ දී සමසමාජ පක්‍ෂය රජයට එක්වීම සඳහා කැමැත්ත ප්‍රකාශ කළද, සී.පී. ද සිල්වා ප්‍රමුඛ අමාත්‍යවරු කිහිප දෙනකු විරුද්ධ වූ අතර, වාමාංශික පක්‍ෂ රජයට එක්කර ගතහොත් ඉල්ලා අස්වන බවට ඔවුහු තර්ජනය කරන්නට වූහ. මේ සම්බන්ධයෙන් 1964 මැයි 09 වැනිදා කොළඹ නව නගර ශාලාවේ දී පැවැත්වුණු ශ්‍රී ලංකා නිදහස් පක්‍ෂයේ මධ්‍යම කාරක සභා රැස්වීමේ දී වාමාංශික පක්‍ෂ හවුල් කර ගැනීමේ යෝජනාව ඉදිරිපත් කළ අතර, හවුල් වීමට විරුද්ධව ඡන්දය ලබා දී තිබුණේ 04 දෙනෙක් පමණි. සී.පී. ද සිල්වා පවා පක්‍ෂව ඡන්දය ලබා දී තිබුණ අතර, පක්‍ෂව ලැබුණු මුළු ඡන්ද සංඛ්‍යාව 212ක් විය.
එමෙන්ම වාමාංශික එක්සත් පෙරමුණ ලෙස ආණ්ඩුවට හවුල් වීමට එම පෙරමුණේ විරෝධතා ඇති විය. ඒ අනුව ධනේෂ්වර පක්‍ෂ සමඟ හවුල් වීම නොකළ යුතු යැයි එඩ්මන්ඞ් සමරක්කොඩි, මෙරිල් ප්‍රනාන්දු වැනි සමසමාජ නායකයන් ප්‍රකාශ කළ අතර, හවුල් විය යුත්තේ වාමාංශික එක්සත් පෙරමුණ වශයෙන් පමණක් යැයි ලෙස්ලි ගුණවර්ධන, කොල්වින් ආර්. ද සිල්වා හා බර්නාඞ් සොයිසා වැනි නායකයෝ ප්‍රකාශ කළහ. ලංකා සමසමාජ පක්‍ෂයේ මධ්‍යම කාරක සභාවට ඉදිරිපත් කළ හවුල්වීමේ යෝජනාව එක් ඡන්දයකින් පරාජය වූයේ පක්‍ෂව ඡන්ද 20ක් හා විරුද්ධව ඡන්ද 21ක් ලැබීමෙනි. නමුත් මෙයින් පසුබට නොවූ ඇන්.ඇම්. පෙරේරා 1964 ජුනි මස 07 වන දින පක්‍ෂයේ සමුළුව කැඳවා ඡන්ද විමසීම කරන ලද අතර, එහි දී හවුල් වීමට පක්‍ෂව ඡන්ද 507ක් ද විරුද්ධව ඡන්ද 176ක් ද ලැබීමෙන් යෝජනාව සම්මත විය. අනතුරුව එඩ්මන්ඞ් සමරක්කොඩි, බාලා තම්පෝ, වී. කාරාලසිංහම්, මෙරිල් ප්‍රනාන්දු, ඩී.එස්. මල්ලවආරච්චි, එස්.ඒ. මාටිනස් හා ඩබ්. ධර්මසේන ප්‍රමුඛ “විප්ලවකාරි කණ්ඩායමක්” ලංකා සමසමාජ පක්‍ෂ නායකයින් ශ්‍රී ලංකා නිදහස් පක්‍ෂ ආණ්ඩුවට ඇතුලුවීමේ ප්‍රතිඵලය වනු ඇත්තේ විවෘත පන්ති සහයෝගිතාවය, කම්කරු පන්තිය භේද භින්න කිරීම හා අරගලයේ ඉදිරි දර්ශනය අතහැර සටන පාවාදීමක්” යන චෝදනාව නඟමින් පක්‍ෂයෙන් ඛණ්ඩනය වූහ.
1964 ජුනි මස 11 වැනිදා ශ්‍රී ලංකා නිදහස් පක්‍ෂය හා ලංකා සමසමාජ පක්‍ෂය ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී සම සමාජ පදනම මත ඇතිකරගත් පරමාර්ථ 14ක් අඩංගු සමගි සම්මුතියට පෙරවරු 10.50ට අත්සන් තබන ලදි. ඒ අනුව සමගි රජයේ නව අමාත්‍ය මණ්ඩලය රජගෙදර දී සිරිමාවෝ බණ්ඩාරනායක මැතිනියගේ ප්‍රධානත්වයෙන් දහවල් 12ට යෙදුණු සුබ මොහොතින් දිවුරුම් දී වැඩ භාර ගන්නා ලදි. සමසමාජ නායක ඇන්.ඇම්. පෙරේරා මහතා මුදල් ඇමැති ධුරයත්, චම්ලි ගුණවර්ධන මහතා රජයේ වැඩ ඇමැති ධුරයත්, අනිල් මුණසිංහ මහතා ජනසතු සේවා ඇමැති ධුරයත් භාර ගත්හ. ඇමැතිවරුන් දෙදෙනකු ඉවත් කළ යුතුය යන පිලිප් ගුණවර්ධනගේ කොන්දේසිය නිසා පිලිප්ට සභාගයේ දොර වැසිණි. කොමියුනිස්ට් පක්‍ෂය වුවමනාවෙන් සිටියත් ඊට ආරාධනයක් නොවූ හෙයින් ඊටද සභාගයට යෑමට නොහැකි විය. මේ සිදුවීම් සමඟ මෙරට ජනතාව දහසකුත් එකක් බලාපොරොත්තු තබාගත් වාමාංශික එක්සත් පෙරමුණ දෙදරා ගියේය.
එහෙත් මතභේදකාරි පුවත්පත් මණ්ඩල පනත සහ රා පනත ආදී ක්‍රියාමාර්ග සහ ඒවාට දැක්වුණු ප්‍රතිචාරද හේතුවෙන් හය මාසයක් ගතවීමට පෙර මෙම සභාග රජය බිඳවැටුණි. ඒ, 1964 දෙසැම්බර් 03 වැනිදා පාර්ලිමේන්තුව තුළ දී රාජාසන කතාව පරාජය වීමෙනි. එහි දී රජයට විරුද්ධව ශ්‍රී ලංකා නිදහස් පක්‍ෂ මන්ත්‍රීවරු 14 දෙනකු ඡන්දය දුන් අතර, සී.පී. ද සිල්වා මහතාගේ ප්‍රධානත්වයෙන් එම මන්ත්‍රීවරුන් විපක්‍ෂයට එක්වීමේ දී කළ ප්‍රකාශවලින් ගම්‍ය වූයේ හවුල් රජය පිහිටුවන අවස්ථාවේ දී නිහඬව සිටියද වාමාංශිකයන් සමඟ එකතු වීම පිළිබඳව මේ පිරිස අකැමැත්තෙන් සිට ඇති බවය. 1964 දෙසැම්බර් 04 වැනිදා රාත්‍රී බණ්ඩාරනායක මැතිනිය ජාතිය ඇමැතුවාය. එහි දී පාර්ලිමේන්තුව විසුරුවා මහමැතිවරණයකට යන බව ප්‍රකාශ කළාය. එසේම මන්ත්‍රීවරු 14 දෙනෙක් පිටුපස සිට පිහියෙන් ඇන්න බවත් ජනතාවට දන්වා සිටියාය. අනතුරුව පාර්ලිමේන්තුව විසුරුවා හැරීමට දෙසැම්බර් 8 වන දින කටයුතු කර ඊළඟ මහමැතිවරණය පිළිබඳව කරුණු දක්වන ලදි.
කෙසේවුවද, ලෝකයේ පළමු අගමැතිනියගේ හවුල් ආණ්ඩුව බිඳවැටීමෙන් පසුව වුවද ශ්‍රී ලංකා නිදහස් පක්‍ෂය හා ලංකා සමසමාජ පක්‍ෂ සභාගය දිගටම පැවැති අතර, පසුව ලංකා කොමියුනිස්ට් පක්‍ෂය ද එක්වීමෙන් එය තුන් හවුලක් බවට පත්වී දැඩි ශක්තියකින් යුතුව විපක්‍ෂය මෙහෙයවීමට ඔවුහු සමත් වූහ. 1970 පැවැති මහමැතිවරණයෙන් පාර්ලිමේන්තුවේ තුනෙන් දෙකකට අධික බලයක් දිනා ගත් මෙම තුන් හවුල පක්‍ෂ තුනේ රජයක් පිහිටුවන ලද ආකාරයත් ලාංකේය දේශපාලන ඉතිහාසය තුළ සටහන් වී ඇත.
එම්. තාරික්
