රටේ පැවැත්මටත් දියුණුවටත් බදු මුදල් අත්‍යවශ්‍යයි

නව වසර ආරම්භ වූයේ VAT බද්ධ වැඩිවීමේ උණුසුමත් සමඟයි. මෙරට ආර්ථිකය ස්ථාවර කිරීම සඳහා ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදල සමඟ ඇති එකඟතා වන්නේ රජයේ වියදමට සාපේක්ෂව ආදායම ඉහළ නැංවීමයි. ඒ වගේම, වෙළෙඳ පොළේ ගෙවීමට සිදුවන VAT බද්ද යනුවෙන් සඳහන් අගය සැබෑ ලෙසම දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුවේ ක්‍රියාකාරීත්වය හරහා මහා භාණ්ඩාගාරයට එක්වේද? වැනි ගැටලු රැසකට පිළිතුරු සෙවීම සඳහා දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුවේ ජ්‍යෙෂ්ඨ නියෝජ්‍ය කොමසාරිස් දුශානි චන්ද්‍රසිරි මහත්මිය සමඟ කළ සංවාදයකි මේ.

– පසුගිය වසරේදී අප නියමිත ඉලක්ක ඉක්මවූවා
– සියලු සුබසාධන, සංවර්ධන කාර්ය කරන්නේ එකතු කරන බදු මුදලින්

VAT බද්ද යනු කුමක්ද‍?

VAT බද්ද හෙවත් Value Add Tax යනු භාණ්ඩ හා සේවා සැපයීමේදී අගය එකතු වීම මත අය කෙරෙන බද්දක්. එසේම මෙය වක්‍ර බද්දක්. එකතු කළ අගය මත බද්ද එකතු කිරීම යනුවෙන් හඳුන්වන්නේ, යම් භාණ්ඩයක් නිෂ්පාදනයේ සිට පාරිභෝගිකයා අතට පත්වීම දක්වා වන අමුද්‍රව්‍ය මිල දී ගැනීම, නිෂ්පාදනය, බෙදාහැරීම, තොග වෙළෙඳාමේ සිට සිල්ලර වෙළෙන්දා අතට පත්වීම දක්වා වන සෑම අවස්ථාවකදීම එම භාණ්ඩයේ පිරිවැයට එකතු වන අගය මත අය කරනු ලබන බද්දක්. එසේ එකතු වන අගය මත අවසාන වශයෙන් බද්ද ගෙවිය යුත්තේ එම භාණ්ඩ හෝ සේවා පාරිභෝජනය කරනු ලබන අවසාන පාරිභෝගිකයායි. එසේම VAT බද්ද පනවා ඇත්තේ ලංකාව තුළ අලෙවි කරන භාණ්ඩ හා සේවා සඳහායි. එමෙන්ම භාණ්ඩ ආනයනයේදී රේගු ක්‍රියාවලියෙහි නියම කරන භාණ්ඩයේ මිලට VAT බද්ද අය කිරීම සිදු වෙනවා. ලොව පළමුව VAT බද්ද පැනවූ රට ප්‍රංශය. ඒ 1954දීයි. මේ වන විටත් රටවල් 140ක පමණ VAT බද්ද ක්‍රියාත්මක කරනු ලබනවා. 2002 අගෝස්තු මස 01 දින සිට එතෙක් පැවති භාණ්ඩ හා සේවා බද්ද අහෝසි කොට එකතු කළ අගය මත බදු පනත මඟින් ලංකාවට වැට් බද්ද හඳුන්වා දෙන ලද්දේ 2002 අංක 14 දරන පනතෙන්.

VAT බද්ද සංශෝධනය වීමේ පසුබිම හා සංශෝධනයෙන් ඇතිවන වෙනස්කම් පිළිබඳව පැහැදිලි කළ හැකිද?

2002 වසරේ සිට හඳුන්වා දුන් VAT බද්ද ආර්ථිකය උස් පහත් වීම් මත විවිධ අනුපාත යටතේ සංශෝධනය කෙරුණා. 2019 දෙසැම්බර් මස 01 දින සිට එතෙක් 15% අනුපාතයකින් පැවති මෙම බද්ද 8% අනුපාතයකට පහතට ගෙන ආ අතර, ඉන් අනතුරුව නැවතත් එය 12% දක්වාත් පසුව නැවතත් 15% දක්වාත් ඉහළ දැමීමට නීති සම්පාදනය වුණා. ඒ අනුව පසුගිය වසරේදී VAT බද්ද 15%ක අගයක පැවතුණ අතර, අත්‍යවශ්‍ය භාණ්ඩ හා සේවාවන් 138ක් මෙම බද්දෙන් නිදහස් කර තිබුණා. නමුත් නව සංශෝධනවලට අනුව එම භාණ්ඩ හා සේවාවන් අතරින් 97ක් 18% බද්දට යටත්කොට තිබෙනු හඳුනා ගත හැකියි.

එසේ එකතු වන භාණ්ඩ හා සේවාවන් 97 බද්දට යටත් කරනු ලැබූ අතර, භාණ්ඩ හා සේවාවන් 41 එකතු කළ අගය මත බද්දෙන් නිදහස් කර තිබීම ද විශේෂත්වයක්.පසුගිය වසරේ 15% VAT බද්ද අය කළ භාණ්ඩ හා සේවාවන් සඳහා බද්ද 18% දක්වා වැඩි වීමෙන් කලින් වසරට සාපේක්ෂව මිල 3% කින් වැඩි වූ භාණ්ඩ ද වෙළෙඳ පොළේ පවතිනවා.

මෙතෙක් VAT බද්දෙන් මුළුමනින්ම නිදහස් කොට පැවති භාණ්ඩ හා සේවා අතරින් 18% දක්වා වැඩි වී ඇති භාණ්ඩ හා සේවාවන් අතර ගෑස්, දියර කිරි, බිත්තර, ස්වර්ණාභරණ, තේ කොළ, දේශීය නිෂ්පාදිත වාහන, පරිගණක උපකරණ, ජංගම දුරකතන, සීනි, පෙට්‍රල්, ඩීසල්, වෛද්‍ය උපකරණ, කෘෂිකාර්මික උපකරණ, රසායනික පොහොර, සූර්ය පැනල ආදිය ඇතුළත් වී තිබෙනවා. VAT බද්දෙන් නිදහස් කර ඇති භාණ්ඩ හා සේවා අතරට ළදරු කිරිපිටි, සහල්, තිරිඟු පිටි, පාන්, අධ්‍යාපන සේවා, සෞඛ්‍ය සේවා යනාදිය ඇතුළත් වෙනවා.

අප මිල දී ගන්නා භාණ්ඩයක මිලට VAT අගය එකතු වන්නේ කෙසේද?

සරලවම ඔබ මිල දී ගන්නා, බද්දට යටත් කර ඇති භාණ්ඩය සඳහා ඔබ එය මිල දී ගන්නා අවස්ථාවේ දී VAT ගෙවීමට සිදු වෙනවා. මිල ලකුණු කරන ලද භාණ්ඩ සඳහා අවසාන මිල ගණනය කර ඇත්තේ VAT එකතු කිරීමෙන් පසුව. එසේම අදාළ භාණ්ඩයේ සැපයුම් ජාලයේ අවසාන පාරිභෝගිකයා විසින් එම භාණ්ඩය මත අය කරන ලද VAT බද්ද ගෙවිය යුතුයි.

භාණ්ඩ නිෂ්පාදනයේදී VAT එකතු වීම පිළිබඳව උදාහරණයක් ඇසුරින් පැහැදිලි කළ හැකිද?

බේකරි නිෂ්පාදනය සැකසීම සඳහා බිත්තර අවශ්‍ය වෙනවා. බිත්තර ලබා දෙන ගොවිපළ අයිතිකරු විසින් බිත්තර නිෂ්පාදනය සඳහා දරනු ලබන වියදම මත වැට් ගෙවනු ලබනවා. උදා: කුකුළු කෑම මිල දී ගැනීමේදී එම වටිනාකම රුපියල් 10ක් ලෙස සැලකුවහොත් 18%ක VAT සමඟ ඔහුට එය මිලට ගැනීමට සිදු වන්නේ රුපියල් 1 සත 80ක බද්දක් සමඟ රුපියල් 11 සත 80කටයි. ගොවිපොළ හිමිකරු නිෂ්පාදනය කරනු ලබන බිත්තරයක් සඳහා නිෂ්පාදන වියදම් රහිතව වටිනාකම රුපියල් 15ක් ලෙස සටහන් කරන්නේ නම් බදු රහිතව නිෂ්පාදනයේ සම්පූර්ණ වටිනාකම රුපියල් 25ක්. ගොවිපොළ වෙතින් එම බිත්තර බේකරි නිෂ්පාදන සෑදීමට බේකරිය විසින් මිල දී ගන්නේ රුපියල් 25කටයි.

බිත්තර නිෂ්පාදකයා වැට් බද්ද සඳහා ලියාපදිංචි පුද්ගලයකු නම් රුපියල් 25ට අමතරව 18%ක බද්දක්, එනම්, රුපියල් 4 සත 90ක් ද එක් බිත්තරයක් වෙනුවෙන් වැය කිරීමට බේකරිකරුවාට සිදු වෙනවා. බේකරිකරු විසින් බේකරි නිෂ්පාදන සඳහා සියලු පිරිවැය සහ තම ලාභය සමඟ වටිනාකම රුපියල් 75ක් ලෙස සඳහන් කරනවා නම්, එය පාරිභෝගිකයා විසින් මිල දී ගන්නා විට නැවත 18%ක බද්දක් එකතු වෙනවා. ඒ අනුව බේකරි නිෂ්පාදනය අවසන් පාරිභෝගිකයාට මිලට ගැනීමට සිදු වන්නේ රුපියල් 88 සත 50කටයි.

ඒ අනුව නිෂ්පාදන ක්‍රියාවලිය තුළ සෑම පියවරකදීම එකතු වන අගය මත VAT බද්ද අය කිරීම නිසා එම භාණ්ඩයේ අවසාන මිල තීරණය කිරීමට එය බලපානවා.

VAT අය කිරීමේදී දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුවේ ක්‍රියාපටිපාටිය කුමක්ද?

VAT අය කිරීම සඳහා අදාළ තැනැත්තන් දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුවේ ලියාපදිංචි විය යුතුයි. වාර්ෂික සැපයුම් වටිනාකම රුපියල් මිලියන 80 හෝ කාර්තුවක සැපයුම් වටිනාකම මිලියන 20 ඉක්මවන්නේ නම් හෝ ඉක්මවීමට ඉඩ ඇත්නම් බද්ද සඳහා ලියාපදිංචි විය යුතුයි. එම පිරිවැටුම් සීමාව නොඉක්මවන එහෙත් බද්දට යටත් සැපයුම් කරන තැනැත්තන්ට ස්වේච්ඡාවෙන් ලියාපදිංචි විය හැකියි. එකතු කළ අගය මත බද්දෙහි ඇති විශේෂත්වය එය භාණ්ඩය හෝ සේවාව මිල දී ගන්නා පාරිභෝගිකයා ගෙවිය යුතු වුවත්, මෙම බද්ද රජය වෙනුවෙන් රැස්කර නිසි පරිදි ගෙවීමේ වගකීම VAT සඳහා ලියාපදිංචිය වූ තැනැත්තන් විසින් සිදු කළ යුතුයි. ඒ අනුව VAT සඳහා ලියාපදිංචි වූ තැනැත්තන් බද්දට යටත් භාණ්ඩ හා සේවා සැපයීමේදී එකතු කළ අගය මත බද්ද අය කළ යුතු වෙනවා. VAT ලියාපදිංචිය ලබා දෙන තැනැත්තන් සඳහා අංක 09කින් යුතු ටින් අංකය අවසානයට 7000 යන බදු වර්ගය කේතය සහිතව ලියාපදිංචි වී අංකයක් නිකුත් කරනවා. එසේම වැට් සඳහා ස්වේච්ඡාවෙන් ලියාපදිංචිය ලබා ගන්නා තැනැත්තන් සඳහා ද ඉහත විස්තර කළ පරිදි අංකයක් ලබා දෙනවා. වැට් සඳහා ලියාපදිංචි වූ තැනැත්තන් විසින් තම සැපයුම් මිල දී ගැනීම සම්බන්ධයෙන් නිසි පරිදි වාර්තා තබාගත යුතු අතර, බදු කාලසීමාවක් අවසානයේ දෙපාර්තමේන්තුවට වැට් බදු වාර්තාව භාරදිය යුතුයි.

VAT බද්ද වැඩි කර දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුව වෙත රජය ලබා දී ඇති ආදායම් ඉලක්කය කෙතරම්ද?

2024 වසර සඳහා අපේක්ෂිත බදු ආදායම බිලියන 1400ක්. එම මුදල් රැස් කිරීමට අපේක්ෂා කරන්නේ ආනයනය කරන භාණ්ඩ හා සේවා වෙතින් රුපියල් බිලියන 460ක් වන අතර, දේශීය පරිභෝජන භාණ්ඩ හා සේවා වෙතින් රුපියල් බිලියන 740ක් ලෙසයි. පසුගිය වසරේ දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුව වෙත ලබා දී පැවති ඉලක්කය වූයේ රුපියල් බිලියන 460ක් පමණයි. එම ඉලක්කය ඉක්මවා බිලියන 465ක් පමණ රැස් කිරීමට සමත්ව තිබුණා. මෙම වසරේදී ලබා දී ඇති ඉලක්කය සැපිරීම සඳහා මෙතෙක් පැවති VAT ප්‍රතිශතය වැඩි කිරීම මෙන්ම VAT අය නොකළ භාණ්ඩ රැසක් එක්කොට තිබීමෙන් ඉලක්කය සැපිරීමට අවැසි පසුබිම සකසා තිබෙනවා.

ඔබ කුඩා හා මධ්‍ය පරිමාණ ව්‍යවසායකයෙකු නම් හෝ නව ව්‍යවසායකයෙකු නම් ඔබට VATවලින් ඇති බලපෑම මොකක්ද?

අලුතෙන් ව්‍යාපාරයක් ආරම්භ කරන හා සුළු හා මධ්‍ය පරිමාණ ව්‍යාවසායකයින් විසින් සිදු කරන භාණ්ඩ හෝ සේවා සැපයුම ලියාපදිංචි විය යුතු සීමාව ඉක්මවන්නේ නොමැති නම් වැට් සඳහා ලියාපදිංචි වීම අනිවාර්ය නෑ.

එවැනි ව්‍යාපාර දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුවේ VAT ගෙවීමට ලියාපදිංචි වී නොමැති නිසා, ඔවුන්ට තම නිෂ්පාදන සඳහා දැරීමට සිදු වූ VAT අගය නැවත ගෙවීම සඳහා පසුබිමක් සැකසී ඇත්තෙ නෑ.එනිසා ඔවුන් විසින් අමුද්‍රව්‍ය මිල දී ගැනීමේදී වැනි අවස්ථාවන්හිදී ගෙවීමට සිදු වූ බදු මුදල පිරිවැයක් ලෙස ද දරාගැනීමට සිදු වෙනවා. එය එම නිෂ්පාදකයාගේ වියදමක් බවට පත් වෙනවා. භාණ්ඩයේ හෝ සේවාවේ මිල නියම කිරීමේදී එය මිලට එක් කිරීමට සිදු වෙනවා.එනිසා නිෂ්පාදනයක් වෙළඳ පොළ වෙත නිකුත් කිරීමේ දී අවසන් මිල තීරණය වන්නේ එම බදු මුදලත් සමඟයි. මේ හේතුවෙන් මහා පරිමාණ ව්‍යවසායකයන් හා කුඩා ව්‍යාපාර අතර නිෂ්පාදන වියදමේ වෙනසක් මේ හේතුව නිසා ඇති විය හැකියි.එවිට ඔවුන් අනිවාර්යයෙන්ම VAT සඳහා ලියාපදිංචි විය යුත්තෙ නෑ. බොහෝ එවැනි ව්‍යාපාර කරන්නන් දේශීය ආදායම් දෙපාර්තමේන්තුවේ VAT ගෙවීමට ලියාපදිංචි වී නොමැති නිසා ඔවුන්ට තම නිෂ්පාදන සඳහා දැරීමට සිදු වූ VAT අගය බදු බරක් ලෙස ඉල්ලා සිටිය නොහැකියි. එනිසා ඔවුන්ට ගෙවීමට සිදු වූ බදු මුදල ද දරාගැනීමට සිදු වෙනවා. එය එම නිෂ්පාදකයාගේ වියදමක්.එනිසා අවසන් නිෂ්පාදනයක් වෙළඳ පොළ වෙත නිකුත් කිරීමේ දී අවසන් මිල තීරණය වන්නේ එම බදු මුදලත් සමඟයි. එය බොහෝ විට සුළු පරිමාණ ව්‍යාපාරිකයන්ට තරගකාරී මිලක් පවත්වාගෙන යාමට බාධා පමුණුවනවා.මෙම බදු ඉහළ දැමීම ඍජුව පාරිභෝගිකයාට සහ සුළු පරිමාණ ව්‍යාපාරිකයන්ට බලපෑමක් ඇති කරන නමුත්, එය රාජ්‍ය බදු ආදායමේ වැදගත් ආදායම් මාර්ගයක්.

බදු අය කිරීමේ රාජ්‍ය ප්‍රතිපත්තිය රාජ්‍ය සංකල්පය ඇති වූ දා සිට පවතින්නක්. බදු ගෙවීම මහජනතාවගේ යුතුකමක් ද?

ආණ්ඩුවක පැවැත්ම හා එහි ස්ථාවර බවට බදු අත්‍යවශ්‍යයි. රජයේ සියලු වියදම් සපුරා ගන්නේ බදු ආදායම මත. ශ්‍රී ලංකාවේ තත්ත්වය විශේෂ වෙන්නේ නිදහස ලැබීමෙන් අනතුරුව මෙරට අධ්‍යාපනය, සෞඛ්‍ය වැනි ක්ෂේත්‍ර සුබ සාධනයට මුල්තැන දී පැවතියේ. මෙපමණක් නොවේ යටිතල පහසුකම් දියුණු කිරීම වැනි සංවර්ධන කාර්යයන් සිදු කරනුයේත් මෙම බදු ආදායම් මතයි. රජය විසින් ලබා දෙන විශ්‍රාම වැටුප් සුබ සාධනයන් ආදී සියල්ල ඉටු කරනුයේත් බදු ආදායම්වලින්. මේ නිසා කෙනෙකුට නොමිලයේ යමක් ලැබෙනුයේ තව කෙනෙකු ඉතා වෙහෙස වී උපයන දෙයින් ලබා ගන්නා බදුවලින් බව අපද අවබෝධ කර ගත යුතුයි. ඒ නිසා බදු මුදල් නිසි පරිදි ගෙවීම මෙන්ම එම මුදල් භාවිත කිරීමේදීත් ඉතාමත් සැලකිලිමත් විය යුතුයි. රජයේ දේපළ මෙන්ම රජයේ අරමුදල් අරපරිස්සමින් හා ඊට නියම අරුතක් ලැබෙන පරිදි පරිහරණය සෑම පුරවැසියෙකුගේම වගකීමක්.

බදු මුදල් ඍජුව හෝ වක්‍ර ආකාරයෙන් ලබා ගත්තත් ඒවා නිසි පරිදි පරිහරණය වේදැයි මහජනතාව තුළ අවිශ්වාසය වැඩි වී තිබෙනවා. එය සැබෑම ගැටලුවක්. අප ආයතනයේ වගකීම බදු මුදල් රැස්කර දීම පමණයි.